Dorzecze Białej Przemszy leży na pograniczu dwóch województw, śląskiego i małopolskiego. Rzeka główna, czyli Biała Przemsza, która swoje źródła ma w pobliżu Wolbromia, po pokonaniu 64 km łączy się z rzeką Czarną Przemszą i dalej, już jako Przemsza, wpada do Wisły. Do niedawna główną cechą charakteryzującą Białą Przemszę był stały i dość wysoki przepływ wody, wartki nurt oraz specyficzna barwa wynikająca z faktu niesienia sporych ilości osadu. Powodem takiego wyglądu rzeki była znaczna ilość wód odprowadzanych z kopalń cynku i ołowiu w rejonie olkuskim. Szacuje się, że ilość wody pochodząca z kopalń stanowiła około 70% całej wody w Białej Przemszy na wysokości Sławkowa oraz ok. 50% na jej ujściu (4-5 m3/s).



<h2 class="wp-block-heading">Woda z kopalni</h2>



Kopalniane wody charakteryzowały się stałą temperaturą, ale również bardzo często niosły ze sobą ogromne ilości zawiesiny (a wraz z nią spory ładunek metali ciężkich), która to powodowała zmętnienie wód Białej Przemszy oraz zanieczyszczenie jej osadów dennych. 



Wody odprowadzane z kopalń bezsprzecznie przyczyniły się do zmiany warunków dla życia biologicznego w rzekach dorzecza. Nienaturalna termika wody, stały przepływ oraz dobre natlenienie przyczyniły się do stworzenia bardzo dobrych warunków dla pstrąga potokowego i to praktycznie na całej długości rzek Białej Przemszy i Sztoły. Pstrąg pojawiał się także sporadycznie w wodach zlewni rzeki Białej, do której poprzez szereg kanałów była odprowadzana woda wypompowywana z kopalń.



Wody z odwodniania kopalń, poprzez szereg sztolni, odprowadzane były do Białej Przemszy już od XIII wieku, kiedy to na tych terenach rozpoczęto eksploatację rud ołowiu i srebra. W późniejszych okresach, kiedy z eksploatacją zaczęto schodzić coraz głębiej, ilość odprowadzanej wody systematycznie wzrastała. W latach 60-tych ubiegłego wieku zaczęto pompować wody z kopalni Olkusz do cieku Baba, który następnie wpadał do Sztoły. W latach 70-tych wody z kopalni Pomorzany zaczęły trafiać poprzez Kanał Dąbrówka do rzeki Białej. Proces odprowadzania wód zakładał również, że czyste wody z Kopalni Pomorzany trafią, poprzez Kanał Dąbrówka, do rzeki Sztoły, a wody zanieczyszczone do rzeki Białej. Od tego czasu zaznacza się wyraźny podział w jakości wód płynących rzeką Sztołą i Białą. Jest to również czas kiedy ilość pompowanej wody osiąga swoje maksimum. W roku 1975 nastąpił zanik źródeł rzeki Białej i jej dopływów na odcinku od wsi Laski a korytem płyną już tylko wody z kopalni oraz z oczyszczalni ścieków pod Olkuszem.



Rownież w dolinie rzeki Sztoły doszło do sporych zmian. Wyraźnie widoczny był wpływ kopalni cynku i ołowiu Olkusz oraz pobliskiej kopalni odkrywkowej piasku. W wyniku działalności obu kopalń powstał na tym terenie ogromny leje depresji, który przyczynił&nbsp;się do wyschnięcia wielu lokalnych źródeł, osuszenia mokradeł oraz traceniu wody przez Sztołę w trakcie jej biegu.



<h2 class="wp-block-heading">Koniec ery górnictwa</h2>



Pod koniec 2020 roku kopalnie cynku i ołowiu znajdujące się na tym terenie ogłosiły zakończenie swojej działalności. Nastąpił koniec ery górnictwa rud Zn-Pb w Polsce. Wraz z zakończeniem działalności kopalń nastąpiło zaprzestanie pompowania wód podziemnych i odprowadzania ich do rzek. Pociągnęło to za sobą ogromne zmiany dla warunków hydrologicznych panujących w dorzeczu Białej Przemszy.



<figure class="wp-block-image size-large"><img loading="lazy" decoding="async" width="1140" height="854" src="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/PC128503-1140x854.jpg" alt="" class="wp-image-787" srcset="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/PC128503-1140x854.jpg 1140w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/PC128503-300x225.jpg 300w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/PC128503-768x576.jpg 768w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/PC128503.jpg 1521w" sizes="(max-width: 1140px) 100vw, 1140px" /><figcaption class="wp-element-caption">Sztoła na kilka dni przed ostatecznym zniknięciem.</figcaption></figure>



Najgłośniejszym tematem związanym z zakończeniem działalności kopalń było zaprzestanie pompowania wód do cieku Baba i dalej do rzeki Sztoły co ostatecznie spowodowało całkowite zniknięcie tej drugiej. Przepływ wody w rzece Sztole wynosił ok. 1 m3/sek. Po zaprzestaniu pompowania rzeka zniknęła raptem w dwa dni. Obecnie nieduże ilości wody pojawiają się w rzece tylko po obfitych opadach deszczu lub po roztopach śniegu, jednakże woda ta zanika w piaskach tuż poniżej Bukowna. 



<h2 class="wp-block-heading">Sztoła</h2>



Sztoła była znaną i lubianą rzeka pstrągową. Ryby w niej żyjące nie osiągały znacznych rozmiarów jednak łowiło się je dość łatwo o każdej porze roku. Dojście do brzegów rzeki było bardzo wygodne. Wody miała charakterystyczny kolor i bardzo wartki nurt a dolina rzeczna była dość wąska i głęboko wcięta, w dolnym biegu o stromych brzegach. Dzięki temu, że koryto silnie meandrowało a rzeka płynęła przez las, praktycznie co kilkadziesiąt metrów mieliśmy pewne miejscówki. W rzece żyły przede wszystkim pstrągi potokowe. 



<figure class="wp-block-image size-full"><img loading="lazy" decoding="async" width="800" height="531" src="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/sztola.jpg" alt="" class="wp-image-774" srcset="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/sztola.jpg 800w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/sztola-300x199.jpg 300w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/sztola-768x510.jpg 768w" sizes="(max-width: 800px) 100vw, 800px" /><figcaption class="wp-element-caption">Sztoła</figcaption></figure>



Tuż przed wyłączeniem górniczych pomp Okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w Katowicach przeprowadził odłowy i przeniesienie ryb do Białej Przemszy.&nbsp;Ze Sztoły i jej dopływu Baby zostało przeniesionych do Białej Przemszy 568 ryb. 90% tej liczby stanowiły pstrągi potokowe. Z pozostałych gatunków warto wymienić 30 sztuk głowacza pręgopłetwego oraz 24 sztuki strzebli potokowej.&nbsp;



<figure class="wp-block-image size-full"><img loading="lazy" decoding="async" width="718" height="508" src="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/narybek2.jpeg" alt="" class="wp-image-776" srcset="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/narybek2.jpeg 718w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/narybek2-300x212.jpeg 300w" sizes="(max-width: 718px) 100vw, 718px" /><figcaption class="wp-element-caption">Pstrąg odłowiony z górnego odcinka Sztoły.</figcaption></figure>



Według niektórych prognoz, na skutek infiltracji do wyrobisk pobliskiej piaskowni, rzeka Sztoła może już nigdy nie powrócić. A na pewno nie stanie się to wcześniej niż po wypełnieniu się leju depresji.



<figure class="wp-block-image size-large"><img loading="lazy" decoding="async" width="1140" height="871" src="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.56.46-1140x871.png" alt="" class="wp-image-770" srcset="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.56.46-1140x871.png 1140w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.56.46-300x229.png 300w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.56.46-768x586.png 768w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.56.46-1536x1173.png 1536w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.56.46-1568x1197.png 1568w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.56.46.png 1574w" sizes="(max-width: 1140px) 100vw, 1140px" /><figcaption class="wp-element-caption">Wyschnięty ujściowy fragment Sztoły.</figcaption></figure>



Oprócz utraty oryginalnej rzeki pstrągowej zniszczone zostały także jedne z niewielu tarlisk pstrąga potokowego (i innych ryb litofilnych) w środkowym biegu Białej Przemszy. Na ujściowym odcinku Sztoły istniało bowiem tarlisko pstrąga potokowego, które wykorzystywane było przez ryby żyjące właśnie w Białej Przemszy. Co roku na tarło wpływało wiele ryb, można też było zaobserwować przynajmniej kilka &#8211; kilkanaście wykopanych gniazd. Niestety ikra złożona jesienią ubiegłego roku nie doczekała momentu wylęgu. Jest to więc ogromna strata dla ichtiofauny Białej Przemszy, tym bardziej że na całym odcinku od Sławkowa do Sosnowca nie ma żadnych innych miejsc, które nadawałyby się na tarliska.



<figure class="wp-block-image size-large"><img loading="lazy" decoding="async" width="1140" height="761" src="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/P1100568-1140x761.jpg" alt="" class="wp-image-775" srcset="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/P1100568-1140x761.jpg 1140w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/P1100568-300x200.jpg 300w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/P1100568-768x513.jpg 768w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/P1100568-1536x1025.jpg 1536w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/P1100568-2048x1367.jpg 2048w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/P1100568-1568x1047.jpg 1568w" sizes="(max-width: 1140px) 100vw, 1140px" /><figcaption class="wp-element-caption">Tarlisko pstrąga na Sztole. </figcaption></figure>



<h2 class="wp-block-heading">Biała</h2>



Rzeka Biała, która prowadziła jeszcze większą ilość wody niż Sztoła, nie wyschła całkowicie. Obecnie prowadzi jednak znacznie mniej wody. Rzeka ta, ze względu na swoje zanieczyszczenie, oraz dno pokryte ogromną ilością szlamu, nie jest i chyba długo nie będzie interesująca z wędkarskiego punktu widzenia. Warto jednak pamiętać że dostarczała ona ogromną ilość wody do Białej Przemszy. Po zakończeniu pompowania, chociaż jakość wody znacząco się poprawiła, to jednak jej ilość drastycznie spadła.



<figure class="wp-block-image size-large"><img loading="lazy" decoding="async" width="1140" height="675" src="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.54.18-1140x675.png" alt="" class="wp-image-771" srcset="https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.54.18-1140x675.png 1140w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.54.18-300x178.png 300w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.54.18-768x454.png 768w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.54.18-1536x909.png 1536w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.54.18-2048x1212.png 2048w, https://panel.krainapstraga.pl/wp-content/uploads/2022/04/Zrzut-ekranu-2022-04-14-o-23.54.18-1568x928.png 1568w" sizes="(max-width: 1140px) 100vw, 1140px" /><figcaption class="wp-element-caption">Biała Przemsza na wysokości ujścia Sztoły już po zakończeniu pompowania.</figcaption></figure>



Mniejsza ilość wody to również wolniejszy przepływ oraz większa podatność na zmiany temperatury. Istnieje więc poważna obawa, że termika rzeki zmieni się teraz w sposób niekorzystny dla ryb łososiowatych. Można być bowiem pewnym że amplituda temperatury pomiędzy zimą a latem będzie dużo większa. Sytuację ratuje fakt, że rzeka jest zasilana niewielkimi stałymi źródłami z zimną i czystą wodą na odcinku Okradzionów &#8211; Sławków. Również obecność drzew na całej długości rzeki może pomóc przed jej nagrzewaniem się. Najbliższy rok dopiero pokaże czy obawy te są uzasadnione.



<h2 class="wp-block-heading">Niepewna przyszłość</h2>



Nie wszystko jednak, co związane z zakończeniem pompowania wody z kopalń, jest dla rzeki negatywne. Przede wszystkim bowiem rzeka będzie pozbawiona swojego głównego źródła zanieczyszczeń. Już teraz widać jak bardzo poprawiła się jakość wody w Białej Przemszy. Teraz wyraźnie można dostrzec ogromną ilość pokopalnianych osadów zalegających na dnie. Potrzeba będzie lat aż rzeka sama poradzi sobie z tym materiałem dennym i podczas wezbrań przetransportuje go w dół. Być może odsłoni się wtedy pierwotne dno, które szczególnie w okolicach Okradzionowa, powinno być dnem kamienistym. 



Zakończenie działalności kopalń cynku i ołowiu pozbawiło wędkarzy jednej pięknej pstrągowej rzeki jaką była Sztoła, oraz zmieniło drastycznie drugą rzekę &#8211; Białą Przemszę. Potrzeba będzie trochę czasu, być może kilku sezonów, aby ostatecznie określić czy zmiana ta poprawiła czy też pogorszyła warunki życiowe dla pstrąga potokowego występującego w jej wodach.



Zdjęcie na górze strony: By Atamano at pl.wikipedia, CC BY-SA 3.0, <a href="https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7528292">https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7528292</a>



Literatura:



<ul>
<li>Tyc A., „Los zwierząt żyjących w Sztole i Białej – fakty.” , <a href="https://zghboleslaw.pl/pl/aktualnosci/likwidacja-kopalni/86-los-zwierzat-zyjacych-w-sztole-i-bialej-po-wylaczeniu-pomp-w-kopalni-olkusz-pomorzany-fakty" data-type="URL" data-id="https://zghboleslaw.pl/pl/aktualnosci/likwidacja-kopalni/86-los-zwierzat-zyjacych-w-sztole-i-bialej-po-wylaczeniu-pomp-w-kopalni-olkusz-pomorzany-fakty">https://zghboleslaw.pl/</a></li>



<li>Włodarz B., &#8220;Wody rejonu olkuskiego&#8221;, <a href="https://zghboleslaw.pl/pl/aktualnosci/likwidacja-kopalni/91-wody-rejonu-olkuskiego">https://zghboleslaw.pl/</a></li>



<li>Wójcik W., &#8220;Ekologiczne następstwa odprowadzania ścieków przemysłowych zawierających metale ciężkie do ekosystemu mokradłowego rzeki Białej&#8221; , Rozprawy Monograficzne 63, Kraków 1997</li>



<li>Adamczyk Z., Motyka J., &#8220;Rozwój dopływów wody do kopalń rud cynku i ołowiu w rejonie Olkusza&#8221;, Przegląd Geologiczny, vol. 48, nr 2, 2000</li>
</ul>

Kraina Pstrąga

Łukasz Drążewski

Utracona kraina pstrąga?

Tagi:

Autor: Łukasz Drążewski